Πέτρου Σκαπινάκη, Αναπληρωτή Καθηγητή Ψυχιατρικής, Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Τι μπορεί να ήταν αυτό που παρακίνησε τον Andreas Lubitz να ρίξει το αεροπλάνο στο βουνό και μαζί με αυτόν να πάρει και άλλους 150 μαζί του (αν φυσικά ισχύει η εκδοχή αυτή); Μπορεί κάποια ψυχική ασθένεια να έχει συμβάλλει στη συμπεριφορά του; Παρακάτω θα κάνω μια προσπάθεια να απαντήσω στο ερώτημα αυτό. Γνωρίζω το διακινδυνευμένο του εγχειρήματος, αλλά από την άλλη αφήνοντας έτσι να αιωρείται ότι η “κατάθλιψη”, από την οποία πάσχουν εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο και χιλιάδες στην Ελλάδα, μπορεί να οδηγήσει σε τέτοιες απρόβλεπτες συμπεριφορές δεν μου φαίνεται επίσης πολύ φρόνιμο, όπως άλλωστε επεσήμανε και ο Βρετανικός Guardian (http://bit.ly/1NlDo2K)
Κατ’αρχάς η άποψη ότι είχε “κατάθλιψη” και αποφάσισε να αυτοκτονήσει είναι εμφανώς απλοϊκή. Η κατάθλιψη ως πρωτοπαθής διαταραχή αρχίζει συνήθως μετά τα 30–35, ενώ για τον πιλότο έχουμε ήδη την ένδειξη ότι διέκοψε κάποια στιγμή στα 22 την εκπαίδευσή του λόγω “κατάθλιψης” ή και “εξουθένωσης”. Όταν τέτοια συμπτώματα ξεκινούν σε νεαρή ηλικία σχεδόν πάντα οφείλονται σε άλλη πρωτοπαθή ψυχική διαταραχή (δηλαδή τα καταθλιπτικά συμπτώματα έχουν ως αιτία άλλο ψυχικό πρόβλημα). Η πιο συχνή ψυχική διαταραχή που μπορεί να δώσει κατάθλιψη σε νεαρή ηλικία είναι η διπολική διαταραχή (παλιότερα: μανιοκατάθλιψη). Η ασθένεια αυτή μπορεί να πάρει πολλές μορφές από αρκετά ελαφριές (π.χ. διπολική τύπου ΙΙ) έως και αρκετά βαριές (τύπου Ι). Οι τελευταίες είναι δύσκολο να μην γίνουν αντιληπτές από το περιβάλλον και εκτιμώ ως απίθανο να υπήρχε μια τόσο σοβαρή διαταραχή και να μην είχε γίνει αντιληπτή από τους γύρω.
Ωστόσο το σημαντικότερο πρόβλημα που έχουμε δυσκολία να ερμηνεύσουμε είναι η απόφαση για αυτοκτονία. Ο άνθρωπος που αποφασίζει να αυτοκτονήσει το κάνει διότι νιώθει έντονο και αφόρητο ψυχικό πόνο ή/και απελπισία και θεωρεί (λανθασμένα) ότι ο μόνος τρόπος να ανακουφιστεί είναι να φύγει από τη ζωή. Ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε τέτοια ψυχολογική κατάσταση απελπισίας, όχι μόνο δεν θα μπορούσε να πετάξει αεροπλάνο αλλά πιθανότατα ούτε χαρταετό. Επίσης, ο άνθρωπος που αποφασίζει να αυτοκτονήσει συχνά το κάνει διότι έχει υπερβολικές ενοχές, θεωρώντας ότι έχει γίνει βάρος στους άλλους και εκτιμά ότι με αυτόν τον τρόπο η απώλειά του θα τους ανακουφίσει μακροπρόθεσμα (φυσικά γνωρίζουμε ότι η αυτοκτονία δημιουργεί σε αυτούς που μένουν πίσω βαριά ψυχικά τραύματα, που σε καμιά περίπτωση ο αυτόχειρας δεν θα επιθυμούσε). Ο αυτόχειρας ποτέ δεν θέλει να κάνει κακό στους άλλους. Η μοναδική περίπτωση που αυτόχειρας παίρνει μαζί του στο θάνατο και κάποιον άλλο είναι μόνο κάποιες σπάνιες περιπτώσεις ψυχώσεων της λοχείας, στις οποίες η βαρέως πάσχουσα νέα μητέρα παίρνει μαζί της και το νεογνό της, διότι πιστεύει ότι δεν θα μπορέσει να ζήσει χωρίς εκείνη και θα βασανιστεί περισσότερο. Συμπερασματικά, λοιπόν, είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι ο μοιραίος πιλότος αποφάσισε να αυτοκτονήσει επειδή είχε κατάθλιψη με αποτέλεσμα να πάρει στο λαιμό του και άλλους 150 ανθρώπους.
Εάν σκεφτούμε ποιο είναι εκείνο το κύριο ψυχολογικό χαρακτηριστικό που απαιτείται για να κάνει κάποιος μια τέτοια ενέργεια, θα καταλήγαμε σχετικά εύκολα, όχι στη μελαγχολία, αλλά στην σοβαρή έλλειψη “ενσυναίσθησης” (empathy) για τους άλλους γύρω του. Άνθρωποι με τέτοιο έλλειμμα είτε αδυνατούν να αντιληφθούν τις συναισθηματικές ανάγκες των άλλων, είτε δεν ενδιαφέρονται για τις συνέπειες των πράξεών τους στους άλλους. Η έλλειψη ενσυναίσθησης οδηγεί σε σημαντικές διαπροσωπικές δυσκολίες και συχνά συνοδεύεται και με άλλα προβλήματα στον χειρισμό των συναισθημάτων, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ματαιώσεων από το περιβάλλον, που μπορεί να οδηγήσουν με τη σειρά τους σε βίαιες ή εκρηκτικές συμπεριφορές.
Άνθρωποι με αντικοινωνικά στοιχεία στην προσωπικότητα συχνά παρουσιάζουν πολύ μειωμένη ενσυναίσθηση. Υπάρχουν όμως και κάποιες διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, που αρχίζουν από την παιδική ηλικία και είναι συμβατές με το φαινόμενο της μειωμένης ενσυναίσθησης. Ένα συχνό σύμπτωμα που παρατηρείται σε αυτά τα παιδιά είναι η επίμονη ενασχόλησή τους με περιορισμένες και επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες στα πλαίσια “μονομανίας” μερικές φορές. Από το ιστορικό του Andreas Lubitz υπάρχει η πληροφορία ότι σαν παιδί είχε μανία με τη συλλογή αεροπλάνων, και ήξερε τα πάντα για το θέμα αυτό, για το λόγο αυτό άλλωστε πολύ γρήγορα άρχισε να πετά. Ένας φίλος του αναφέρει (οι υπογραμμίσεις δικές μου) ότι “He was a real flying fanatic. For him there was ever only one goal — to fly. It was a dream he had had since primary school. His room was plastered with pictures of planes and the Lufthansa logo could be seen everywhere. Pictures of old planes, new planes, of the largest planes — everywhere you could see aviation stuff, even over his bed.” (http://bit.ly/1F3Cw0V). Αυτό το ενδιαφέρον μπορεί να έπεισε τους γονείς του Andreas να χρηματοδοτήσουν την εκπαίδευσή του ως πιλότος (εκπαίδευση που απαιτεί πολλά χρήματα τα οποία φαίνεται να είχαν). Αλλά οι δυσκολίες που φαίνεται να αντιμετώπισε κατά την εκπαίδευση τον έφεραν γρήγορα σε έντονο στρες, εξουθένωση και “κατάθλιψη” γι’ αυτό και αποχώρησε αρχικά. Επανήλθε φυσικά μετά από κάποιο διάστημα, πιθανότατα έχοντας πάρει κάποια θεραπεία, αλλά δεν είμαι σίγουρος εάν θα έγινε αντιληπτή η πραγματική φύση της ασθένειας (εάν όντως η υπόθεση που κάνω είναι αληθινή). Είναι αρκετά συχνό φαινόμενο οι διαταραχές αυτές να μην διαγιγνώσκονται ή να διαφεύγουν της κλινικής προσοχής και να βαφτίζονται κατάθλιψη ή άλλη νόσος.
Για να μην υπάρχει καμιά παρανόηση, θα ήθελα να τονίσω ότι οι άνθρωποι με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές υψηλής λειτουργικότητας, είναι εξαιρετικά φιλήσυχοι και δεν είναι πιο πιθανό να διαπράξουν κάποιο έγκλημα συγκριτικά με το γενικό πληθυσμό, ούτε είναι πιο “επικίνδυνοι” γενικά. Στην πραγματικότητα συνήθως είναι πιο πιθανό να πέφτουν θύματα bullying ή κακοποίησης λόγω της φαινομενικής εσωστρέφειάς τους. Ωστόσο, η ικανότητά τους να πετάξουν ένα αεροπλάνο μάλλον είναι μειωμένη και δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι οι περισσότερες εταιρίες δεν θα απέκλειαν έναν υποψήφιο πιλότο με αυτή τη διάγνωση, εάν ήταν φυσικά εκ των προτέρων γνωστή (ή εάν οι εταιρίες έκαναν ως όφειλαν τη δουλειά τους κατά την επιλογή των υποψηφίων πιλότων). Οι άνθρωποι με τέτοια προβλήματα μπορεί να κάνουν πάρα πολλές δουλειές με μεγάλη επιτυχία προσφέροντας τόσο στον εαυτό τους όσο και στο κοινωνικό σύνολο, αλλά η ανάληψη μιας τόσο υπεύθυνης θέσης, όπως αυτή του πιλότου μπορεί να τους οδηγήσει σε υπερβολικό στρες ή άλλα προβλήματα (όπως άλλωστε και τους περισσότερους από εμάς που δεν έχουμε τέτοιο πρόβλημα!).
Παρά τον φιλήσυχο του χαρακτήρα των περισσότερων ανθρώπων, τις λίγες φορές που άτομα με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές μπορεί να τύχει να εκδηλώσουν βίαιη συμπεριφορά (όπως, υπενθυμίζω, μπορεί να συμβεί σε όλους μας), αυτή μπορεί να παίρνει συγκεκριμένες μορφές και να συνδέεται και με άλλες συνυπάρχουσες ψυχικές διαταραχές.
Το 2008 δύο συγγραφείς οι Newman & Ghaziuddin δημοσίευσαν μια βιβλιογραφική ανασκόπηση των περιστατικών βίαιης ή εγκληματικής συμπεριφοράς σε ασθενείς με τέτοιες διαταραχές. Τα συμπεράσματα ήταν τα εξής : α) υπάρχουν 37 τέτοιες δημοσιευμένες περιπτώσεις στην Αγγλική βιβλιογραφία (πολύ λίγες, είναι η αλήθεια, επιβεβαιώνοντας το σπάνιο του θέματος, αν αναλογιστεί κανείς ότι 3 στα 1000 παιδιά μπορεί να έχουν κάποια συμπτώματα αυτού του τύπου), β) η πιθανότητα εγκληματικής συμπεριφοράς ήταν πιο πιθανή όταν συνυπήρχε και κάποια άλλη ψυχική διαταραχή. Αυτές οι συνυπάρχουσες διαταραχές είναι αρκετά συχνές και σε μια πρόσφατη μελέτη (Munesue et al. 2008) βρέθηκε ότι η πιο συχνή συνύπαρξη των διάχυτων αναπτυξιακών διαταραχών είναι με διαταραχές της διάθεσης (κυρίως κυκλοθυμικού τύπου). Σε άλλη μελέτη στη Σουηδία οι Siponmaa και συνεργάτες (2001) βρήκαν ότι στις λίγες περιπτώσεις παραβατικών συμπεριφορών που ενεπλάκησαν άτομα με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (μόλις 4 από ένα σύνολο 126 νέων με κάποια ψυχική διαταραχή), αυτές αφορούσαν κυρίως εμπρησμούς. Το τελευταίο εύρημα είναι αρκετά ενδιαφέρον, εάν αναλογιστεί κανείς ότι ο εμπρησμός μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ή καταστροφικές συνέπειες και απώλειες ανθρώπινης ζωής, χωρίς ωστόσο ο εμπρηστής να έχει αίσθηση της πιθανής καταστροφής και του πόνου, που μπορεί να προκαλέσει.
Συνθέτοντας όλα τα κομμάτια του παζλ, μπορούμε να κάνουμε την υπόθεση εργασίας ότι ο Andreas Lubitz έπασχε από την παιδική του ηλικία από κάποια μορφή διάχυτης αναπτυξιακής διαταραχής υψηλής λειτουργικότητας και λίγο μετά την ενηλικίωσή του εμφάνισε επίσης στοιχεία διαταραχής της διάθεσης, πιθανότατα του τύπου της κυκλοθυμίας. Το τελευταίο συνάγεται α) από το ιστορικό άγχους και κατάθλιψης, που βίωσε νωρίς στη ζωή του κατά την διάρκεια της εκπαίδευσής του, και β) από το γεγονός ότι η πρώην φίλη του ανέφερε συχνές “κυκλοθυμικές” συμπεριφορές, που μπορεί να μαρτυρούσαν την συναισθηματική αστάθεια που χαρακτηρίζει αυτές τις περιπτώσεις.
Λόγω των προβλημάτων που αντιμετώπιζε ο Andreas Lubitz ίσως να κατάλαβε γρήγορα ότι το όνειρό του να γίνει ο πιλότος που ονειρευόταν δεν θα ήταν εύκολο. Αυτό πρέπει να τον ματαίωσε, ενώ πρέπει να ήταν και ταπεινωτικό για την προσωπικότητά του ότι κάποια στιγμή αναγκάστηκε να δουλέψει και ως αεροσυνοδός. Όπως αναφέρει φίλος του: “He always had high ambitions but was considered to be second-league because he had been a flight attendant. He always wanted to fly long distance, above all to San Francisco or other US cities. But he was always put off. Only later was he eventually allowed to fly on European routes.” (http://bit.ly/1F3Cw0V).
Ίσως να άρχισε να πιστεύει ότι δεν θα του άξιζε να μείνει πιλότος β κατηγορίας. Ή ότι μπορεί η εταιρία του σκοπίμως να τον παρέκαμπτε και να μην τον υποστήριζε, όπως θα έπρεπε. Τότε μπορεί να άρχισε να εμφανίζει τις μεγαλομανιακές ιδέες ότι κάποια μέρα “θα με μάθει όλος ο κόσμος”, όπως είχε εκμυστηρευθεί στη φίλη του σύμφωνα με το BBC (http://bbc.in/1Datbqw). Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι θα μπορούσε να προβάρει τα όποια καταστροφικά πλάνα του στον εξομοιωτή πτήσης του υπολογιστή του και θα μπορούσε να είχε βρει χρόνο να εκλογικεύσει τους λόγους του εγχειρήματός του. Δεν αποκλείεται μια επιπρόσθετη ματαίωση στον επαγγελματικό ή στον διαπροσωπικό τομέα να τον όπλισε με την τελική του απόφαση να προκαλέσει στην πραγματικότητα μια μαζική καταστροφή, αντάξια της ματαιωμένης υπεροχής του και χωρίς συναίσθηση του πόνου, που μπορεί αυτό να προκαλούσε στους άλλους.
Φυσικά όλες αυτές είναι απλώς υποθέσεις εργασίας, μπορεί τίποτε από όλα αυτά να μην ισχύει. Η προσπάθεια κατανόησης του ακατανόητου είναι πάντα δύσκολη και πιθανώς ατελέσφορη, δικαιολογείται όμως από το τραγικό του γεγονότος και τον πιθανό τραυματικό χαρακτήρα που μπορεί να έχει στον ψυχισμό εκατομμυρίων θεατών της τηλεόρασης, που συχνά ταξιδεύουν με αεροπλάνο. Θα μπορούσε να έχει πάθει μια καρδιακή προσβολή ή μια επιληπτική κρίση και ένα περίεργο παιχνίδι της τύχης να ενεργοποίησε την αυτόματη κάθοδο. Ή να μην είχε καμιά απολύτως ψυχική διαταραχή και για έναν λόγο που πήρε για πάντα μαζί του να αποφάσισε να κάνει αυτό που έκανε. Ή να έγινε κάτι άλλο που επιμελώς μας κρύβουν. Αλλά εάν υπήρξε θέμα ψυχικής διαταραχής, η υπόθεση που αναπτύσσω πιο πάνω μου φαίνεται αρκετά πιο πιθανή από όσες άλλες διάβασα. Η συνέχεια της έρευνας θα μας διαφωτίσει καλύτερα για το τι ακριβώς συνέβη εκείνο το πρωί.
Κλείνοντας, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η υπόθεση αυτή μπορεί να στιγματίσει ως “επικίνδυνους” τους πολλούς και αξιαγάπητους συνανθρώπους μας που πάσχουν από διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές. Μακριά από εμένα αυτή η άποψη και σε καμία περίπτωση δεν την υποστηρίζω (όπως επίσης δεν υποστηρίζω και την άποψη της “κατάθλιψης” για τους ίδιους λόγους). Για να γίνω πιο σαφής, η υπόθεση που αναπτύσσω υποστηρίζει ότι ο Andreas Lubitz μπορεί να οδηγήθηκε στο καταστροφικό του εγχείρημα από τον συνδυασμό ΟΛΩΝ ΑΝΕΞΑΙΡΕΤΩΣ των ακόλουθων παραγόντων: “κάποιας μορφής διάχυτης αναπτυξιακής διαταραχής” + “κατάλληλο οικογενειακό περιβάλλον με αρκετά χρήματα και εφόδια” + “απόφαση να γίνει πιλότος” + “κυκλοθυμία και διαταραχές της διάθεσης” +“αδυναμία ελέγχου του εκπαιδευτικού συστήματος των πιλότων να ανιχνεύσει τα προβλήματα και να τον αποκλείσει από την εκπαίδευση”+ “ανεπάρκεια των υγειονομικών υπηρεσιών να αναφέρουν θέματα υγείας των πιλότων” + “ανεπάρκεια της ασφάλειας στα αεροπλάνα” +“ανεπάρκεια στην συστηματική και τακτική αξιολόγηση των εν ενεργεία πιλότων” = ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ.
Από μόνος του κανένας παράγοντας δεν θα ήταν δυνατό να προκαλέσει αυτό το αποτέλεσμα.
Αντιλαμβανόμαστε τώρα όλοι ότι τέτοιος συνδυασμός θα είναι δύσκολο να ξαναπαρουσιαστεί αλλά τα παθήματα πρέπει σε κάθε περίπτωση να γίνονται μαθήματα. Και αν κάτι μπορούμε να μάθουμε είναι ότι ίσως η ψυχολογική αξιολόγηση των πιλότων του μέλλοντος θα πρέπει να περιλαμβάνει υποχρεωτικά και εξέταση της ενσυναίσθησης και της ικανότητας σύναψης καλών διαπροσωπικών σχέσεων και φυσιολογικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, όπως αυτό μπορεί να φανεί κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης ή της διαδικασίας εκπαίδευσης. Επίσης οι ιατρικές υπηρεσίες θα πρέπει να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν συστάσεις για το πότε θα πρέπει να αναφέρουν προς τις αρχές απόρρητα ιατρικά δεδομένα, που αφορούν ασθενείς που δουλεύουν σε επαγγέλματα υψηλής ευθύνης.
